Ba con khỉ mới tiến vào hành lang: con Zira và hai con nữa, trong đó một con có vẻ cấp trên. Đó là một con tinh tinh lần đầu tiên tôi thấy trên hành tinh này. Nó nhỏ hơn các con khỉ đột và lưng khá còng. Tay nó dài đến nỗi khi đi nó thường chống tay xuống đất, một động tác mà những con khỉ khác ít khi làm. Nó cho tôi hình ảnh kỳ cục là nó đi lại cứ như nhờ chống hai chiếc can. Mớ lông dài hung hung trên đầu lại càng làm cho đầu nó thụt hơn vào đôi vai, nét mặt trầm mặc vẻ thông thái rỏm. Tôi thấy nó như một tu sĩ già, vẻ tôn kính và trang trọng. Bộ quần áo cũng khác những con khác: áo đuôi tôm đen dài, ve áo đính một ngôi sao đỏ, quần sọc trắng đen. Tất cả khá bụi bậm.

Một con vượn cái nhỏ nhắn mang một chiếc cặp đi theo nó. Nhìn cung cách thì con vượn cái này phải là thư ký của nó. Bất cứ sinh vật có lý trí nào khi nhìn thấy đôi này nhất định phải kết luận đây là một nhà bác học kỳ cựu và người thư ký xoàng xĩnh. Việc chúng tới đây là một cơ hội nữa cho tôi quan sát tính tôn ty trong xã hội loài khỉ. Con Zira tỏ ra cung kính rõ ràng đối với cấp trên. Hai con khỉ đột trông coi phòng giam thấy con tinh tinh vào, vội vàng chạy tới cúi rạp xuống chào. Con tinh tinh dùng tay ra hiệu có ý như ban ơn.

Cả bọn đi thẳng tới cũi của tôi. Ngoài tôi ra, thử hỏi còn ai nữa là đối tượng đáng quan tâm nhất trong đám người này? Với nụ cười thân thiện nhất, tôi đón tiếp nhân vật quan trọng này bằng một câu khoa trương như sau :

- Thưa ngài tinh tinh kính mến, tôi rất sung sướng được gặp một giống thông minh và thông thái như ngài! Tôi tin chắc rằng ngài và tôi, chúng ta sẽ hiểu nhau.

Con tinh tinh giật nẩy người khi nghe thấy tiếng của tôi. Nó gãi tai một lúc lâu trong khi mắt nghi ngờ quan sát cái cũi tựa như đánh hơi thấy có sự gian trá chi đó. Đúng lúc đó, con Zira lên tiếng. Nó cầm cuốn sổ, đọc những nhận xét về tôi, có vẻ cố thuyết phục nhưng con tinh tinh tỏ ra không chịu nghe. Nó nói hai ba câu giọng khoa trương, lắc đầu và nhún vai nhiều lần, sau đó chắp tay sau lưng đi đi lại lại nhiều lần trước cũi tôi, thỉnh thoảng lại ném về phía tôi những cái nhìn không mấy thiện cảm. Những con khác im lặng chờ đợi quyết định của nó trong sự kính cẩn.

Tuy nhiên đó chỉ là sự kính nể bề ngoài vì tôi thấy lũ khỉ thỉnh thoảng lại nhìn trộm nhau có ý chế giễu thủ trưởng ra mặt. Sự suy tư của con tinh tinh làm tôi nảy ra ý định diễn một vở kịch nho nhỏ để thuyết phục chúng về khả năng suy nghĩ của mình. Thế là tôi đi đi lại lại từ đầu cũi tới cuối cũi, bắt chước dáng điệu con tinh tinh, lưng còng xuống, hai tay chắp sau lưng thỉnh thoảng lại nhướn mày lên vẻ suy tư.

Bọn khỉ đột phá ra cười sặc sụa, cả con Zira cũng không giữ được vẻ nghiêm trang, còn con thư ký phải rúc mõm vào chiếc cặp để không cười phá ra. Tôi hài lòng với trò diễn của mình cho tới khi nhận ra sự nguy hiểm. Nhận ra điệu bộ của tôi, con tinh tinh tỏ ra tức giận, và bằng giọng khô khan, nói mấy câu nghiêm khắc. Trật tự được lập lại ngay lập tức. Sau đó, nó dừng lại trước mặt tôi và đọc những nhận xét cho con thư ký ghi chép.

Nó đọc khá lâu, nhấn mạnh câu chữ bằng những động tác khoa trương. Thấy cái cung cách mù quáng và quyết đoán của nó, tôi quyết định cho con tinh tinh một chứng cứ nữa về khả năng của mình. Chỉ ngón tay vào con tinh, tôi phát âm thật rõ ràng :

- Mi Zaius.

Tôi nhận thấy tất cả các nhân viên khi nói với con tinh tinh đều bắt đầu bằng hai chữ này. Sau này tôi biết rằng Zaius là tên của thầy tu, còn mi chỉ một địa vị cao sang.

Bọn khỉ như hóa thành đá. Chúng không cười nữa, đặc biệt là con Zira. Tôi thấy nó luống cuống, nhất là khi tôi chỉ tay vào nó và nói: Zira. Cái tên này tôi nhớ được khi bọn khỉ nói chuyện với nhau và chỉ có thể là tên của nó. Về phần con tinh tinh, nó bị cuốn vào sự suy nghĩ và lại đi đi lại lại trong hành lang, lắc đầu vẻ hoài nghi.

Cuối cùng, nó bình tĩnh lại và ra lệnh bắt tôi phải chịu trước mặt nó những trắc nghiệm bọn khỉ đã bắt tôi chịu hôm qua. Tôi thực hiện các trắc nghiệm một cách dễ dàng: ngay tiếng còi đầu tiên tôi đã nuốt nước bọt hoặc nhảy về phía sau khi nghe thấy tiếng chuông. Con tinh tinh bắt tôi làm đi làm lại trắc nghiệm thứ hai hàng chục lần trong khi vẫn đọc cho con thư ký ghi chép những nhận xét bất tận.

Ở trắc nghiệm thứ hai, tôi nảy ra một ý. Khi con khỉ đột lắc chuông, tôi gỡ chiếc kẹp tiếp điện vào cũi ném ra xa. Sau đó, chẳng thèm buông tay khỏi song cũi, tôi đứng yên tại chỗ trong khi con khỉ đột, không để ý tới thao tác của tôi, ra sức quay chiếc tay quay của máy phát điện giờ đây đã trở thành vô hại.

Tôi rất hãnh diện với sáng kiến này, coi đó là bằng chứng không thể phủ nhận của động vật có suy nghĩ. Tôi thấy con Zira tỏ ra nao núng. Nó nhìn tôi chăm chăm và cái mõm trắng của nó chuyển sang ửng hồng mà sau này tôi biết đó là dấu hiệu xúc động của giống khỉ. Nhưng tôi vẫn không thuyết phục được con tinh tinh. Con khỉ quỷ quái này lại nhún vai và một mực lắc đầu khi nghe con Zira trình bày. Đúng là một nhà khoa học khuôn mẫu, không chịu để ai qua mặt. Nó ra lệnh cho bọn khỉ đột và bọn này lại bắt tôi chịu một trắc nghiệm nữa. Trắc nghiệm này gồm hai trắc nghiệm trước kết hợp lại.

Trắc nghiệm này tôi cũng biết rồi, tôi đã thấy thực hiện trên chó trong một số phòng thí nghiệm ở Trái Đất. Nó đưa sự lộn xộn vào đầu óc đối tượng nghiên cứu bằng cách kết hợp hai phản xạ. Kết quả là con vật bị rối loạn tinh thần. Một con khỉ đột phát ra tín hiệu thưởng bằng cách thổi hàng tràng còi trong khi một con khác phát ra tín hiệu trừng phạt bằng cách lắc chuông. Tôi nhớ lại kết luận của một nhà sinh học nổi tiếng về thí nghiệm này: sự lạm dụng thí nghiệm trên con vật có thể làm nó rối loạn cảm xúc tương tự như rối loạn thần kinh ở người, đôi khi dẫn tới điên nếu lặp đi lặp lại nhiều lần.

Tôi cảnh giác để không rơi vào bẫy. Tôi ngồi ở khoảng cách đều nhau tới còi và chuông, tay chống cằm trong tư thế truyền thống của người đang suy nghĩ, công khai hướng tai lần lượt về phía chiếc còi và chiếc chuông. Con Zira không kìm được vỗ tay tán thưởng, còn con tinh tinh rút khăn tay thấm những giọt mồ hôi trên trán.

Nó vã mồ hôi, nhưng không gì đánh gục được sự hoài nghi đến ngu ngốc của nó. Tôi thấy rõ sự hoài nghi đó trên nét mặt khi nó hăng say tranh luận với con khỉ cái. Nó lại đọc những nhận xét cho con thư ký, ra những chỉ thị chi tiết cho con Zira. Con này nghe với vẻ không mấy thỏa mãn. Sau khi ném về phía tôi cái nhìn quàu quạu, con tinh tinh đi ra.

Con Zira nói với bọn khỉ đột và tôi hiểu rằng nó ra lệnh cho bọn chúng để tôi yên vì tôi thấy chúng mang đồ đạc đi ra. Còn lại một mình, con Zira quay lại cũi của tôi và yên lặng quan sát tôi một lúc lâu. Sau đó nó chìa một bàn chân ra phía tôi một cách thân thiện. Tôi xúc động nắm bàn chân và thì thầm gọi tên nó. Màu hồng ửng trên mõm con Zira cho tôi biết nó xúc động